Το Χρέος της μετά παρρησίας αλήθειας*.

(Το κείμενο που ακολουθεί δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα ΚΗΦΙΣΙΑ την 19η Δεκεμβρίου 2008)


Ο Γάλλος φιλόσοφος ΜΙΣΕΛ ΦΟΥΚΟ, λίγο πριν τον θάνατο του το 1984, αφιέρωσε έξη διαλέξεις στην Ελληνική «παρρησία», στο Αμερικανικό Πανεπιστήμιο του Μπέρκλευ που αργότερα εκδόθηκαν στο «Discorso e verita nela Grecia antica» (Donzelli 1996)

Στο όνομα της Ελληνικής αρετής «παρρησία», που χάθηκε στον κόσμο που διαδέχτηκε τον Αρχαίο Ελληνικό πολιτισμό, συνοψίζεται η ανάγκη του να λέμε την αλήθεια. Δεν αρκεί να γνωρίζουμε την αλήθεια και να κατέχουμε τις γνώσεις ή τις τεχνικές για να την ανακαλύπτουμε. Χρειάζεται επιπλέον να διαθέτουμε τη δυνατότητα αλλά και το θάρρος να την λεμε, να λέμε μετά παρρησίας την αλήθεια.

Η «αλήθεια» παραμένει θεμελιώδης έννοια της φιλοσοφίας διότι αναδύει δύο βασικούς προβληματισμούς:

Ο πρώτος αφορά τον προσδιορισμό των κριτηρίων τα οποία μας επιτρέπουν να διακρίνουμε αν μια πρόταση είναι αληθής ή όχι.

Ο δεύτερος αφορά τη δυνατότητα να λέμε την αλήθεια ως δικαίωμα και υποχρέωση και αναλύεται απο τον Φουκό με μία σειρά απο ερωτήματα όπως:

· Πoιός είναι σε θέση να λέει την αλήθεια; Ποιά είναι τα ηθικά και τα πνευματικά εφόδια που καθιστούν κάποιον ικανό να παρουσιάζεται και να θεωρείται ως ένας που λέει την αλήθεια;
· Για ποιά θέματα είναι σημαντικό να λέμε την αλήθεια; Για τον κόσμο; τη φύση; την πόλη; τα ήθη ή τον Άνθρωπο;
· Ποιές είναι οι συνέπειες του λέγειν την αλήθεια; Ποια είναι τα θετικά αποτελέσματα για την πόλη, για τους κυβερνώντες και τα άτομα, και τέλος
· Ποια είναι η σχέση ανάμεσα στην δραστηριότητα του λέγειν την αλήθεια και στην άσκηση της εξουσίας; Πρόκειται για ανεξάρτητες δραστηριότητες και εἀν ναι πως θα διαχωριστούν εάν η μία προϋποθέτει την άλλη;

Τα τέσσερα αυτά ερωτήματα εμφανίσθηκαν αρχικά τον 5ο αιώνα π.Χ., ως φιλοσοφικός προβληματισμός, στους διαλόγους του Σωκράτη με τους σοφιστές, για την πολιτική, την ρητορική και την ηθική.

Ο Φουκό, αναδεικνύοντάς τα, αποφεύγει το τεχνικό μέρος του πως είμαστε σίγουροι για την αλήθεια (την αναλυτική της αλήθειας», αντικείμενο κυρίως της δυτικής φιλοσοφικής παράδοσης, και συντάσσεται με την αρχαιοελληνική θεώρηση στο:

· Ποιός είναι ικανός να λέει την αλήθεια
· Ποια είναι η σημασία για την κοινωνία η ύπαρξη ατόμων ικανών να λενε την αλήθεια και
· Πως μπορούμε να αναγνωρίσουμε αυτά τα άτομα;

Η ικανότητα αλλά και η υποχρέωση (παρρησία) του να λεει κάποιος την αλήθεια, αντιμετωπίζεται απο τον Φουκό ως ένας απο τους ακρογωνιαίους λίθους της Αθηναϊκής δημοκρατίας που συμπληρώνεται απο το δικαίωμα του λόγου (ισηγορία) και το δικαίωμα της συμμετοχής άσκησης της εξουσίας (ισονομία).

Η λέξη παρρησία πρωτοεμφανίζεται στον Ευριπίδη και αργότερα στον Πλάτωνα, στον Διογένη, στον Επίκουρο και τους Στωικούς και φθάνει στα κείμενα της πατερικής θεολογίας του 5ου αιώνα και ιδιαίτερα στους λόγους του Ιωάννη του Χρυσοστόμου, στην εποχή του οποίου χάνεται τελειωτικά το θάρρος του λέγειν την αλήθεια.

Στο θάρρος ο Φουκό τοποθετεί μεγάλη έμφαση, θεωρώντας οτι για να πει κάποιος την αλήθεια πρέπει να μιλήσει ανοιχτά για όσα έχει στο μυαλό του χωρίς να διαφοροποιεί μεταξύ σκέψης και λεγομένων.

Είναι όμως κατανοητό οτι το να λέει κάποιος όλα όσα σκέφτεται και θεωρεί αληθινά εγκυμονεί κινδύνους.

Εἀν διαθέτει παρρησία έχει το θάρρος να διατρέξει κάποιο κίνδυνο για αυτά που λέει. Ο πολιτικός που λέει ανοιχτά αυτό που έχει στο νου του, κινδυνεύει να χάσει την δημοτικότητά του και τη συναίνεση στην πολιτική του.

Η παρρησία διακρίνει εκείνον που λαμβάνει ακέραιη την ευθύνη της αλήθειας... προσδιορίζει την αυθεντικότητα των λεγομένων του και προσφέρει παράδειγμα ζωής στο κοινωνικό σύνολο. Ο Σωκράτης έγινε σύμβολο διότι επέμεινε να διατηρήσει την ευθύνη των λεγομένων του επιλέγοντας τον θάνατο.

Στη σημερινή κοινωνία η λέξη και τα νοήματα της παρρησίας ξεχάστηκαν.

Το χρέος των πολιτών αλλά και των κυβερνώντων για την αλήθεια αποτελεί πλέον μακρινή ανάμνηση του αρχαιοελληνικού μας ιδεώδους.

Η πολιτική σκοπιμότητα οδηγεί πλέον στον έντεχνο λόγο, στο πως δηλαδή θα δείχνουμε σίγουροι και θα πείθουμε οτι λέμε την αλήθεια, αντί στην ειλικρινή υποχρέωσή μας για αυτήν.

Έτσι διαμορφώσαμε επιπόλαια ένα νεο εχθρό, την συνομωσιοφοβία και επαναφέραμε την τεχνική (αναλυτική μέθοδο) ως μέσο απόδειξης των φερομένων που διαφορετικά δεν είναι τίποτα περισσότερο από διαδόσεις πρόκλησης και ανησυχίας της κοινής γνώμης.
Ταυτόχρονα, αψηφώντας την παγίδα, υιοθετήσαμε ή θεσπίσαμε στο όνομα της διαφύλαξης των προσωπικών δεδομένων, αυστηρότατες απαγορεύσεις και κυρώσεις για εκείνους που θα έκαναν το «λάθος» να διασταυρὠσουν με μη αποδεκτά πλην αδιαμφισβήτητα στοιχεία, την σκέψη με την πραγματικότητα.

Η διαδικασία ανεύρεσης της αλήθειας κατήντησε πλέον αποκλειστικό αλλά όχι αναγκαία επιθυμητό αντικείμενο των δικαστηρίων με τους δικαστές, εφ’όσον περιορίζονται σε τεχνικές διερεύνησης της αλήθειας υπό το άγχος της ταχύτητας λήψης των αποφάσεων, να εγείρουν το αίσθημα της αμφιβολίας.

Διαμορφώσαμε έτσι ένα αδιέξοδο που ούτε στους κυβερνώντες αλλα ούτε και στον απλό πολίτη επιτρέπει να αισθάνεται οτι πληρούται το χρέος της πολιτείας στην μετά παρρησίαν διεκδικούμενη αλήθεια.

Οι κυβερνώντες για λόγους μικροπολιτικής σκοπιμότητας και επιβίωσης δεν το τολμούν πλέον ενώ ο θαρραλέος πολίτης δέχεται την ειρωνεία ή και την χλεύη των συμπολιτών του για την αφέλειά του να είναι ειλικρινής.

Και όμως τα γεγονότα των τελευταίων ημερών έδειξαν οτι η μετα παρρησίας αλήθεια θα μπορούσε να αποτελέσει τον πυλώνα για μια δικαιότερη και ειλικρινέστερη κοινωνία, μία κοινωνία που θα χαρακτήριζε ο πολιτισμός.

Ας είναι αυτή η ευχή μας για το νέο έτος και στους τοπικούς μας άρχοντες.

Πιστεύω ότι εκεί, στην μετα παρρησίας αλήθεια, θα εύρουν την χαμένη αξιοπιστία τους...

*Σημείωση:
Το αρθρογράφος οφείλει πολλά στον Θ. Γιαλκέτση που είχε αναφερθεί στο ίδιο θέμα τον Αύγουστο του 1996