Περί φιλομαθείας και μάθησης...

(Το κείμενο αυτό δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα ΚΗΦΙΣΙΑ στις 6 Φεβρουαρίου 2009)

«Ο προστιθείς γνώσιν προσθήσει άλγημα» δηλαδή «Όποιος έρχεται να μας προσθέσει γνώση θα μας προσθέσει πόνο» Εκκλησιαστής Π.Δ. (Α18)

Είμαστε αναλογικά πρώτοι στην Ε.Ε. σε αριθμό φοιτητών αλλά και στη φοιτητική μετανάστευση στο εξωτερικό. Σε απόλυτο αριθμό, οι φοιτητές εξωτερικού υπολογίζονται σε 60.000, που έρχονται να προστεθούν στις 220.000 φοιτητές εσωτερικού. Άλλοι 20.000 έφηβοι σπουδάζουν σε ιδιωτικά Κολέγια. Τέλος, περί τις 68.000 νέοι σπουδάζουν στα 400 και πλέον προγράμματα μεταπτυχιακών σπουδών που λειτουργούν στα ελληνικά πανεπιστήμια.

Η «φιλομάθεια» φαίνεται οτι είναι το αποτέλεσμα της ανασφάλειας σε μια χώρα, όπως η δική μας, που δεν διαθέτει παραγωγή και δομές ώστε να απορροφά αποτελεσματικά το ανθρώπινο δυναμικό της. Επομένως οι ολοένα και περισσότερες σπουδές των νέων γίνονται το εμπόρευμα ανταλλαγής με μια θέση εργασίας και ασφάλειας στον δημόσιο τομἐα.

Από τα κοινοτικά στοιχεία προκύπτει ότι όσο πιο ανεπτυγμένη είναι μια χώρα – μέλος, τόσο μεγαλύτερο ποσοστό από τα παιδιά της βρίσκεται σε κάποια βαθμίδα εκπαίδευσης. Πώς εξηγείται η παράδοξη αυτή φιλομάθεια στη χώρα μας, ουραγό, όχι μόνο στην ανάπτυξη, αλλά και στην έρευνα και στην καινοτομία, ακόμη και στην ανάγνωση εφημερίδων και βιβλίων;

Μια πρώτη σκέψη μας οδηγεί στα δικά μας αίτια της φιλομάθειας, στο οτι δηλαδή η φιλομάθεια υπήρξε επι πολλά χρόνια το ανταλλάξιμο προϊόν εξασφάλισης ενός μέλλοντος σε θέσεις εργασίας σίγουρες και άκοπες για εκείνους που κατάφερναν να τις καταλάβουν στο δημόσιο. Αλλιώς δεν θα είχε νόημα ο μεγάλος καυγάς για τα «επαγγελματικά δικαιώματα». Ο ιδιωτικός τομέας αδιαφορεί παντελώς αν είσαι απόφοιτος ΑΕΙ ή ΤΕΙ και ποιας ειδικότητας, εάν γνωρίζεις να κάνεις τη ζητούμενη δουλειά. Δεν εξασφαλίζει όμως την πολυπόθητη ασφάλεια.

Μια προσεκτικότερη σκέψη μας οδηγεί στο να εξετάσουμε το τι ακριβώς εννοούμε με τον όρο φιλομάθεια, πρόκειται άραγε για πραγματική αγάπη προς την μάθηση ή για άσκηση στην τεχνική εισόδου στο «μαντρί των εξασφαλισμένων».

Τα πανεπιστήμιά μας, με το τρέχον εκπαιδευτικό σύστημα, έχουν διαμορφώσει ένα αυστηρό σύστημα εισαγωγής που παρά τις συνεχείς μεταλλάξεις δεν κατέφερε να είναι παρά ένας φράκτης που δεν έχει σημασία πως θα τον υπερπηδήσεις αρκεί να βρεθείς στο γήπεδο εκείνων που επιδιώκουν την τελική εξασφάλιση...

Δεν είναι φράκτης που τον ξεπερνούν τα δημιουργικά μυαλά. Οι έφοροι του αθλήματος δεν εξετάζουν την τεχνική υπερπήδησης παρά μόνο το γεγονός. Η απεικόνιση σε χαρτί, του καταχωρημένου στον ανάλογο τομέα μιάς ασκημένης φωτογραφικής μνήμης υλικού, είναι αρκετή ακόμα και για το άριστα.

Για αυτή τη φωτογραφική μνήμη ασκούνται οι νέοι μας, για αυτή την φωτογραφική μνήμη δαπανούν οι γονείς τους πολλά περισσότερα απο εκείνα των βορειοευρωπαίων γονιών.

Το περίεργο είναι ότι ελάχιστοι διαμαρτύρονται γι’ αυτόν τον πνευματικό ευνουχισμό των παιδιών μας. Η ρήτρα της αδιάφθορης «αντικειμενικής» διαδικασίας του συστήματος εξετάσεων ήταν η μόνη που βάρυνε έναντι της ρήτρας της κριτικής σκέψης.

Είναι επομένως αναμενόμενο οτι δεν πρόκειται για φιλομάθεια που σχετίζεται με την μάθηση αλλά για μια τραβεστί ερμηνεία του όρου.

Η πραγματική μάθηση διακρίνεται απο το οτι ο άνθρωπος την επιδιώκει για να αποκτήσει αρχικά την αναγκαία προσαρμοστικότητα στο φυσικό και ιστορικό του περιβάλλον και αμέσως μετά για να γίνει ικανός στην απόκτηση των μέσων που θα αλλάξουν τούτο το ίδιο το περιβάλλον, πλουτίζοντάς το και αναμορφώνοντάς το ώστε να ικανοποιεί καλύτερα τις ανάγκες του και τις φιλοδοξίες του.

Η μάθηση είναι το διακριτικό στοιχείο του ανθρώπου που όσο και αν αρχικά υποτάσσεται στους όρους του φυσικού και ιστορικού κόσμου, επιδιώκει πάντα να αφήνει την σφραγίδα του σε αυτόν.

Οταν ένας άνθρωπος αποδέχεται ένα περιβάλλον που τον αποκόπτει απο ένα σύστημα παιδείας προς την πραγματική μάθηση, τότε δεν διαφέρει απο έναν οργανισμό που αρρωσταίνει ή φυτοζωεί διότι δεν βρίσκει στο φυσικό του περιβάλλον τις ουσίες που χρειάζεται για να συντηρηθεί και να ευδοκιμήσει.

Με την πραγματική μάθηση ο άνθρωπος εγκαινιάζει μια άλλη αντίληψη των πραγμάτων, άλλες ευαισθησίες, άλλα ηθικά μέτρα και άλλες κοσμολογικές αλήθειες μεταβαλλόμενος ο ίδιος αρχικά σε σχέση με τον φυσικό και ιστορικο του κόσμο αλλά και μεταβάλλοντας τον φυσικό και ιστορικό κόσμο σε σχέση με αυτόν.

Με την πραγματική μάθηση ο άνθρωπος γίνεται διερευνητικός και αμφισβητεί ακόμα και το χρυσό κλουβί της γνώσης, την περιχαράκωση δηλαδή που του επιβάλλεται απο την στιγμή που γεννιέται και έρχεται σε επαφή με τον κόσμο, διαμορφώνοντας ένα συνειδησιακό καθεστώς που δύσκολα μπορεί να απορρίψει. Συχνά ζει σε αυτό το φρούριο αιχμάλωτος χωρίς επίγνωση της αιχμαλωσίας του, αρκούμενος σε οτι άλλοι φρόντισαν και αξιολόγησαν, σε οτι άλλοι διαμόρφωσαν με ευαισθησία ή και φροντίδα για αυτόν. Προς τι λοιπόν η αντίδρασή του; Προς τι η απόδρασή του με το γκρέμισμα της βολικής του ειρκτής; Προς τι η απόρριψη του «έτσι γίνεται», «έτσι λέγεται» και «έτσι αποτιμάται» (της αόριστης αντωνυμίας “on” κατά τον Jean Paul Sartre)

Με το τρίτο ενικό πρόσωπο του παθητικού ρήματος ( - εται / - αται) εκφράζεται μια πολυπροσωπία συνώνυμη της ανωνυμίας. Εκφράζεται η απόδοση στα κοινά μέτρα που αφορούν όλους...

Όποτε κάποιος αποφασίζει να κάνει την μικρή ή την μεγάλη ανταρσία του, βλέπει τους κήνσορες των παραδόσεων (τους φρουρούς του κατεστημένου κοινωνικού σώματος) να ξεσηκώνονται κραυγάζοντας... Δεν γίνεται αυτό... Μα γιατί δεν γίνεται; Γιατί έτσι σκέπτονται όλοι, έτσι ομιλούν όλοι, έτσι μετρούν όλοι... Είναι δυνατόν να αποτελέσεις εσύ την εξαίρεση;

To πως μπαίνει και φυλακίζεται στον κλειστό χώρο της απρόσωπης πολυωνυμίας ο νεοφερμένος άνθρωπος το λεει ο Αριστοτέλης: Μπαίνει μέσω της μίμησης, δηλαδή της πρώτης μορφής μάθησης.

«Το γαρ μιμείσθε σύμφυτον τοις ανθρώποις εκ παίδων εστί. Και τούτο διαφέρουσι των άλλων ζώων οτι μιμητικώτατόν εστι και τας μαθήσεις ποιείται δια μιμήσεως τα πρώτας» (Περί ποιητικής IV 1448 b, 2-4)

Σε αυτή την κατώτερη μορφή μάθησης, την ετερόφωτη μάθηση, που δεν σηκώνει το βάρος της ευθύνης, έχουν τη ρίζα τους οι προλήψεις, οι δεισιδαιμονίες και οι τετριμμένες αλήθειες που είναι βαθιά ριζωμένες στη νόηση και στο θυμικό μας με μόνη συνειδησιακή τους εκδήλωση τις τύψεις που αισθανόμαστε όταν συλλαμβάνουμε τον εαυτό μας να λοξοδρομεί σε κάτι ανεπίτρεπτο.

Το φαινόμενο τούτο, (η αγκύλωση του πνεύματος κατά τον Ludwig Wittgenstein) μας οδηγεί συχνά στο να ειρωνευόμαστε κάθε άτομο που καινοτομεί χαρακτηρίζοντάς το ακόμα και ανισόρροπο.

Η ετερόφωτη μιμητική μάθηση επομένως, στερούμενη πνεύματος, ευκινησίας και ελαστικότητας συμπιέζεται σε παραμορφωμένα στερεότυπα ενώ ο χρόνος βύθισε στο υποσυνείδητο κάθε αιτία και μηχανισμό διαμόρφωσής τους.

Έτσι δεν είναι περίεργο που κάθε φορά που εμφανίζονται σπάνιοι και εκλεκτοί άνθρωποι, μεγάλοι πρωτοπόροι για τους οποίους λέγεται ὀτι ήλθαν πριν την ώρα τους στο περιβάλλον που βιώνουν, κάθε φορά που επιχειρούν χάρη στην πρωτοπορία τους να φέρουν τα αγκυλωμένα μέλη μας στη αρχική τους κατάσταση, μας προκαλούν πόνο τόσο ώστε να τους θεωρούμε επικίνδυνους «Ο προστιθείς γνώσιν προσθήσει άλγημα» δηλαδή «Όποιος έρχεται να μας προσθέσει γνώση θα μας προσθέσει πόνο» διαβάζουμε στον Εκκλησιαστή της Π.Δ. (Α18)

Η μάθηση που έρχεται να δώσει ελευθερία στο πνεύμα μας και να το αποδεσμεύσει από τις προλήψεις, τις δεισιδαιμονίες και τις έτοιμες αλήθειες, δεν είναι ευχάριστη και γίνεται δεκτή με έκπληξη, αμηχανία, φόβο και οδύνη...

Απέναντί της έχει ο άνθρωπος την αίσθηση οτι αφήνεται να κολυμπήσει σε βαθιά νερά, αβοήθητος και αναγκασμένος να κουνήσει τα αδρανή μέλη του για να μη πνιγεί...

Αυτή ακριβώς είναι η αιτία της ψευδεπίγραφης φιλομάθειας και αυτή η ευθύνη όσων φρόντιζαν να παραμένει η εκπαιδευτική διαδικασία της χώρας στο στάδιο του μιμητισμού και της “στοργής” των άλλων ώστε να διαμορφώνονται άτομα χωρίς ικανότητες στο κλείσιμο του κύκλου της πραγματικής μάθησης, χωρίς ικανότητες για την ετοιμασία της αλλαγής σε όσα γαλουχήθηκαν αφού έτσι μόνο θα καταφέρουν να ελέγξουν την δική τους μοίρα και το δικό τους μέλλον, το μέλλον που θα θέλαμε για τη χώρα και τον λαό μας.

Σημείωση:

Ο αρθρογράφος έγραψε το κείμενο υπό την επήρεια των σκέψεων του αείμνηστου δασκάλου Ε. Παπανούτσου για την Μάθηση.