Τα κυβερνητικά ελλείμματα, οι επόμενοι "Μαύροι Κύκνοι"

Nassim Nicholas Taleb

(Το ακόλουθο κείμενο δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα ΚΗΦΙΣΙΑ την 30η Ιουλίου 2010)

O Nassim Nicholas Taleb έγινε γνωστός για το περίφημο βιβλίο του «Ο Μαύρος Κύκνος: Ο αντίκτυπος του εξαιρετικά απίθανου» όπου πραγματεύεται την περιέργως τεράστια σημασία που μπορεί να έχουν τα μη προβλέψιμα γεγονότα στην καθημερινότητα μας.

Πρακτικά αναλύει και επαναλαμβάνει με την γνώση των χρηματοοικονομικών μαθηματικών διερεύνησης του κινδύνου αυτό που είχε πει τετρακόσια χρόνια πριν ο Francis Bacon, ότι δηλαδή, το μυαλό μας είναι φτιαγμένο για να μας εξαπατά: «Προσέχετε τις πλάνες στις οποίες πέφτουν εκείνοι που δεν διακρίνονται για τον πειθαρχημένο τρόπο σκέψης, έλεγε... Είναι εκείνοι που διαμορφώνουν τις μεγαλύτερες ανακρίβειες για τον κόσμο μας»

Πράγματι, το μυαλό μας δεν είναι δομημένο για να αντιμετωπίζει την (στατιστική) αβεβαιότητα παραδέχεται ο Taleb. Συνήθως πλάθουμε ιστορίες με τις οποίες καθορίζουμε την πορεία σε ένα δρόμο που δεν γνωρίζουμε και κατόπιν εμφανίζουμε αυτόν τον δρόμο ως βεβαιότητα... Αν είναι να μιλήσουμε για τα χρηματιστήρια, την αβεβαιότητα δηλαδή των αγορών, θα πρέπει να παραδεχτούμε ότι δεν έχουμε ιδέα του γιατί οι αγορές πάνε πάνω ή κάτω σε μια δεδομένη χρονική στιγμή και η όποια εξήγηση προσπαθούμε να δώσουμε είναι μία εξαιρετικά απλοϊκή αν όχι απόλυτα λανθασμένη ερμηνεία των δεδομένων και των γεγονότων.

Το κακό είναι, λεει ο Nassim Nicholas Taleb, ότι τοποθετούμε μεγάλη έμφαση στο ότι, όσα συνέβησαν στο παρελθόν μπορεί να ξανασυμβούν... και έτσι διαμορφώνουμε ιστορίες για τον «εκατομμυριούχο της διπλανής πόρτας» που ξαφνικά γίνεται μοντέλο που θα μπορούσαμε να ακολουθήσουμε με σοβαρές πιθανότητες επιτυχίας.

Στην πραγματικότητα όμως τα σημαντικά γεγονότα είναι εξαιρετικά σπάνια και μη επαναλαμβανόμενα με τρόπο που θα μπορούσε να εξηγηθεί στατιστικά.

Τα συμβάντα αυτά τα ονομάζει «Μαύρους Κύκνους» αναφερόμενος σε μία άσκηση της φιλοσοφικής σκέψης του 17ου αιώνα.

Τότε λεει, επικρατούσε η αντίληψη ότι επειδή όλοι είχαν δει έναν άσπρο κύκνο αυτό αποτελούσε τη βάση της παραδοχής ότι όλοι κύκνοι είναι εξ ορισμού άσπροι.

Ποια ήταν όμως η πιθανότητα να υπάρχει και μαύρος κύκνος; Αδύνατον να καθοριστεί τουλάχιστον μέχρι το 1697, οπότε βρέθηκε ο Cygnus Αtratus (ο Μαύρος Κύκνος) της Αυστραλίας.

Κατ’ αντιστοιχία είναι αδύνατον να υπολογιστούν τα περισσότερα από τα μεγάλα γεγονότα και μπορεί εμείς να καταφεύγουμε σε ιστορίες και γενικεύσεις που μας ικανοποιούν συναισθηματικά, με την εξήγηση που δίνουμε, αλλά στην ουσία πρόκειται για άχρηστες ανοησίες. Τα γεγονότα στην ιστορία δεν έρπουν ακολουθώντας με κάποια λογική το ένα το άλλο αλλά πηδούν διαμορφώνοντας το τι θα συνέβαινε στη χώρα της Υπερβολής (Extremistan) ενώ εμείς κάναμε τις υποθέσεις μας ακολουθώντας ότι θα συνέβαινε στη χώρα της Μετριότητας (Mediocristan)

Ο Taleb επανέφερε πρόσφατα την συλλογιστική του Μαύρου Κύκνου στον προβληματισμό για τα Κυβερνητικά ελλείμματα. Οι Μαύροι Κύκνοι είναι ακριβώς αυτά, ισχυρίζεται σε συνέντευξη που έδωσε για τον ιστότοπο του περιοδικού Business week. Τις θέσεις του μάλιστα αυτές τις συμπεριέλαβε σε επανέκδοση του βιβλίου του «Ο Μαύρος Κύκνος: Ο αντίκτυπος του εξαιρετικά απίθανου» ως πρόσθετο δοκίμιο αναφερόμενο στην «Ευρωστία και στο Εύθραυστο».

Να θυμίσω ότι αυτήν ακριβώς την πρόβλεψη είχε κάνει και ο δικός μας Μίμης Ανδρουλάκης, που αφού ενσωμάτωσε το σκεπτικό του Ταλεβ στη συλλογιστική του βιβλίου του «ΛΕΥΚΟ ΚΟΤΣΥΦΙ BLUE TREE ΜΑΥΡΟ ΚΑΡΑΒΙ» υπερθεματίζοντας στην αδυναμία της πραγματικής πρόβλεψης, προειδοποίησε ότι στην επόμενη φάση της κρίσης οι Μαύροι Κύκνοι θα είναι οι χώρες με τα Κυβερνητικά ελλείμματα. Το είπε δυο χρόνια πριν τον Taleb βασιζόμενος στα προφανή που οι πολλοί και οι τότε Κυβερνητικοί προσπαθούσαν να αγνοήσουν κρύβοντας το κεφάλι τους στην άμμο

Στο πρόσθετο δοκίμιο της επανέκδοσης ο Taleb αναφέρθηκε σε 10 Αρχές για την δημιουργία μιας κοινωνίας Μαύρων Κύκνων. Σύμφωνα με μία από αυτές τις αρχές «οι πολίτες δεν πρέπει να εξαρτώνται από χρηματοοικονομικά περιουσιακά στοιχεία ως ‘αποθήκη’ αξίας ούτε να στηρίζονται στις συμβουλές ‘εμπειρογνωμόνων’ για τη συνταξιοδότησή τους»

Επεξηγώντας, βλέπει τους πολίτες να οδηγούνται στο να επενδύουν σε κινητές αξίες που δεν καταλαβαίνουν από ανθρώπους που επίσης δεν καταλαβαίνουν αρκετά τους ενδεχόμενους κινδύνους. Η χρηματιστηριακή αγορά είναι ίσως το καλύτερο πράγμα στον κόσμο, αλλά οι πραγματικοί κίνδυνοι της χρηματιστηριακής αγοράς είναι κατά πολύ μεγαλύτεροι από τις παραστάσεις του καθενός. Αυτό οδηγεί σε πολύ παράξενες καθημερινές ιστορίες όπως για παράδειγμα, στον αρτοποιό, που είναι εξαιρετικά παρανοϊκός με τους προμηθευτές του και πολύ προσεκτικός στους κινδύνους προστατεύοντας την επιχείρησή του με την κατάλληλη ασφάλιση. Κάποια στιγμή όμως ο αρτοποιός αποφασίζει να, βάλει 122.000 δολάρια σε μία επενδυτική εταιρεία (fund) για την οποία δεν γνωρίζει τίποτα, βάση μεθόδων μέτρησης κινδύνου για τις οποίες επίσης δεν γνωρίζει τίποτα, που επενδύει τα κεφάλαια της σε εταιρείες που ελάχιστοι άνθρωποι ξέρουν πολλά...

Οι άνθρωποι, λεει ο Taleb, χρησιμοποιούν «τρόπους μέτρησης κινδύνου» χωρίς να συνειδητοποιούν ότι δεν μοιάζουν με τους τρόπους που μετριέται η θερμοκρασία ή η απόσταση. Κάνουν ουσιαστικά μια κερδοσκοπική εκτίμηση ενός μελλοντικού γεγονότος αλλά αυτή δεν είναι μέτρηση, είναι εκτίμηση. Και όπως είδαμε με την BP (BP), το τραπεζικό σύστημα, και με την Toyota (TM), οι εταιρείες έχουν την τάση να κρύβουν τους κινδύνους από τους αναλυτές.

Έτσι, κάποιος που είναι εξαιρετικά προσεκτικός και συνετός στη διαχείριση των δικών του υποθέσεων συμβαίνει να είναι εντελώς απρόσεκτος στο να επενδύει το ήμισυ των αποταμιεύσεων του στο χρηματιστήριο.

Επιμένω επομένως στο να επαναλαμβάνω: Μην χρησιμοποιείτε το χρηματιστήριο ως ‘αποθήκη’ επενδυτικής αξίας. Έχει πολύ περισσότερους κινδύνους από ό,τι νομίζετε.

Όταν ο δημοσιογράφος του Businessweek.com αναφέρθηκε σε ένα πρόσφατο συνέδριο επενδυτών και διαχειριστών Αμοιβαίων Κεφαλαίων (Mutual Funds), στα τέλη του περασμένου Ιουνίου, όπου σημαντικός αριθμός των παρισταμένων αναφέρθηκε στην ύπαρξη «Μαύρων Κύκνων» και αναρωτήθηκε αν καταλαβαίνουν τι είναι αυτοί οι Μαύροι Κύκνοι, ο Taleb απάντησε χωρίς δισταγμό: Όχι δεν καταλαβαίνουν!!!

Η ιδέα μου συνέχισε για τους «Μαύρους Κύκνους» είναι πολύ διαφορετική. Όταν νομίζω ότι κάποιος δεν τους κατανοεί, είμαι βέβαιος πως ό,τι κακό συμβαίνει θα είναι Μαύροι Κύκνοι για αυτόν, αλλά Λευκοί Κύκνοι για μένα.

Στην ερώτηση του «Τι πρέπει να κάνουμε με τις οικονομίες μας;» Ο Taleb ήταν εξίσου ισοπεδωτικός, απρόβλεπτος αλλά και ενδιαφέρων.

Έχουμε είπε αποκτήσει την κουλτούρα των χρηματοοικονομικών. Οι άνθρωποι πιστεύουν πως πρέπει να βγάζουν χρήματα από τις αποταμιεύσεις τους και όχι από τη δική τους επιχείρηση. Έτσι, μπορείτε να δείτε οδοντιάτρους οι οποίοι είναι περισσότερο traders παρά οδοντίατροι. Μα ο οδοντίατρος θα πρέπει να φτιάχνει δόντια και ό,τι κάνει στο πλαίσιο της χρηματιστηριακής αγοράς να το κάνει κύρια για ψυχαγωγία.

Οι άνθρωποι συνέχισε πρέπει να έχουν τρεις βασικές πηγές ή κατηγορίες εσόδων.

1. Η πρώτη είναι η επιχείρησή τους ή το επάγγελμά τους το οποίο πρέπει να κατανοούν αρκετά καλά. Ας επικεντρωθούν σε αυτή.
2. Η δεύτερη είναι οι αποταμιεύσεις τους. Ας βεβαιωθούν ότι τις διατηρούν.
3. Η τρίτη είναι η κερδοσκοπική δραστηριότητα: Ό, τι είναι πρόθυμοι να χάσουν, μπορούν να το επενδύσουν όπου θέλουν.

Στην επόμενη ερώτηση του δημοσιογράφου για τις κατηγορίες επενδύσεων που θα μπορούσαν να αποδειχτούν εύθραυστες, ιδιαίτερα όταν ελλοχεύει ο πληθωρισμός και ποιες είναι οι πηγές αστάθειας που θα πρέπει να προσέξει ο επενδυτής, ο Taleb έδωσε μια αναπάντεχα επίκαιρη απάντηση για τα δημόσια ελλείμματα.

Η σημαντικότερη πηγή αστάθειας είπε, είναι τα δημόσια ελλείμματα. Για να σας δώσω μια αναλογία: Φανταστείτε ότι έχετε συχνά αεροπλάνα που προσγειώνονται με δύο ώρες καθυστέρηση. Σε ορισμένες περιπτώσεις, όταν έχετε ηφαίστεια, μπορεί να υπάρχει καθυστέρηση για δύο ή και για τρεις εβδομάδες. Πόσο συχνά όμως προσγειώνεστε δύο ώρες νωρίτερα; Ποτέ!!! Το ίδιο συμβαίνει και με τα ελλείμματα. Τα σφάλματα των Κυβερνήσεων τείνουν να πηγαίνουν προς τη μία κατεύθυνση και όχι προς την άλλη. Όταν έγραψα το «Μαύρο Κύκνο», συνειδητοποίησα πως υπήρχε μια τεράστια προκατάληψη με τον τρόπο που οι άνθρωποι εκτιμούν τα ελλείμματα και κάνουν προβλέψεις. Οι κυβερνήσεις που προσπαθούν να παρουσιάσουν πλεόνασμα δεν τα καταφέρνουν σχεδόν ποτέ.

Το πρόβλημα γίνεται ολοένα και πιο δύσκολο. Πρόκειται για πυραμίδα Ponzi με λογαριθμική αύξηση. Οι κυβερνήσεις χρειάζονται όλο και περισσότερο χρέος για να μείνουν ακριβώς εκεί που είναι εξυπηρετώντας απλά τις υπάρχουσες ανάγκες. Αυτό που πρόδωσε το Bernard Madoff θα προδώσει και τις κυβερνήσεις. Πρέπει να βρίσκονται νέα κορόιδα όλη την ώρα. Και δυστυχώς ο κόσμος δεν έχει άλλα κορόιδα.

Στη ερώτηση αν αυτό που υποτίθεται ότι είναι η ασφαλέστερη περιοχή για επενδύσεις, το δημόσιο χρέος, κατήντησε πλέον η πιο επικίνδυνη; ο Taleb γίνεται ακόμα ποιο αποκαλυπτικός.

Εκτός αν επενδύσετε λέει στο νόμισμα της χώρας σας ή σε πολύ βραχυπρόθεσμα γραμμάτια του Δημοσίου (Treasury bills), ναι είναι πολύ επικίνδυνες οι επενδύσεις στο δημόσιο χρέος. Όταν έχετε υπερπληθωρισμό, ελλείμματα ή προβλήματα χρέους, μόνο τα βραχυπρόθεσμα γραμμάτια μπορούν να σας δώσουν υψηλά επιτόκια και να σας αποζημιώσουν για τον πληθωρισμό ή οποιαδήποτε άλλη απόδοση στην οποία έχετε χάσει.

Να γνωρίζετε όμως ότι στις περιπτώσεις που οι κυβερνήσεις (αναφέρεται στις εκτός ΕΕ) μπορούν να τυπώνουν δικό τους χρήμα, όπως πράττουν τελευταία οι ΗΠΑ, ο κίνδυνος είναι σημαντικότερος από μια αύξηση των επιτοκίων παρά από μια πιθανή χρεοκοπία.

Στην ερώτηση αν μερικοί άνθρωποι έχουν μπερδευτεί με τους Μαύρους Κύκνους και νομίζουν ότι τίποτα δεν μπορεί να προβλεφτεί, ακόμα και αν πρόκειται για συνέπεια αλληλοεξαρτώμενων γεγονότων, ο Taleb απάντησε:

Ένας Μαύρος Κύκνος για τη γαλοπούλα δεν είναι Μαύρος Κύκνος για τον χασάπη. Για κάποιον πολύ αφελή, ορισμένα γεγονότα ενδέχεται να είναι Μαύροι Κύκνοι. Για κάποιον όμως που έχει προειδοποιηθεί, δεν πρόκειται για Μαύρους Κύκνους διότι είναι πολύ πιθανό να έχει ασφαλιστεί (hedged) απέναντί τους.

Τελικά ο Taleb, ερωτηθείς για την άποψή του σχετικά με τις μεταρρυθμίσεις του χρηματοοικονομικού τομέα της Αμερικής που επιχειρεί ο Πρόεδρος Ομπάμα, απάντησε:

Δεν μου αρέσουν οι περίπλοκες ρυθμίσεις που επιχειρούνται. Νομίζω ότι δεν έχουμε ανάγκη από χρηματοοικονομική μεταρρύθμιση. Αυτό που χρειαζόμαστε είναι μια από - χρηματοοικονομοποίηση. Αυτό που πρέπει να κάνουμε δηλαδή είναι να ανεξαρτοποιήσουμε την κοινωνία από τον εναγκαλισμό της χρηματοοικονομικής κοινότητας. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί πολύ εύκολα με τη μετατροπή του χρέους σε συμμετοχική αξία (equity). Οι τράπεζες έχουν συμφέρον στη δημιουργία χρέους, αλλά η συμμετοχή της κοινωνίας στον πλούτο είναι πολύ πιο σταθερή από το χρέος!

Επομένως, τα πραγματικά προβλήματα δεν έχουν αντιμετωπιστεί. Θεωρώ ότι κάνουν κάτι που ήταν ήδη περίπλοκο ακόμη πιο περίπλοκο. Χρειαζόμαστε μεν κάποιες θεμελιώδεις μεταρρυθμίσεις αλλά όχι πολύ συγκεκριμένες κατευθύνσεις για το πώς θα πρέπει να συμπεριφερόμαστε.